By – Pa Pui
Nihin Hakha khualipi hi a dam ti lo. A zualpah cang. Thlop tuan lo ahcun a ngor hmanh a ngor pah te lai. Zeitin dah kan thlop lai? Baibal ca nih cun, “Ka min in kawh mi Ka mi hna nih khan an lung an i thumh… ahcun an ram ka damter lai…”–II Chanrelnak 7:14.
Mizei cozah an kai zong ah Chin miphun kan khualipi Hakha khua sersiam ding rian cu ngakchia hmanh nih fian mi a si. USDP cozah zong nih zeimaw zat a rak sersiam ve ko. Atu NLD cozah nih an hung kai tik ah Ralkap cozah le USDP cozah nih an tuah lo mi le an hrawh mi tampi an kan remhpiak khawh lai tiah ruahchannak kan ngei. Anmah zong nih an i tinh mi a si. Asinain atu cu Ralkap cozah le USDP cozah nak hmanh in a zual deuh mi kan lo cang. Atu an dirhmun cu “cakei mei tlai” an ti mi dirhmun le lamcho canceo ah aa taap mi motor bantuk in Hakha khualipi khuatungvang kauh ding rian cu an i dirpi cang.
Hakha khualipi khuatungvang kauh ding cu Hakha khuami lawng si lo in ramchung ramleng Chinmi vialte nih tha pek cio mi le duh mi a si. Atu mahtin aa taap tik ah Hakha khuami lawng si lo in ramchung ramleng Chinmi a tam deuh cu lungre thei in um a si cang. Cucaah a cheu nih capo biatak in “Chin ramkulh khualipi hi thial lawlaw ah a tha deuh hnga maw?” ti tiang ceihmai a si cang.
Hihi a ruang zeidah a si hnga? Zeitin dah kan ti ah a that hnga? Baibal ca nih a chim mi “Ka mi hna nih an lung an thumh ahcun an ram ka damter lai” a ti bantuk in a tanglei mi hna nih kan lung kan thumh a hau cang ko rua:
Nihin Chin ramkulh cozah nih vawilei kong ah a kalpi ning a thlen le a lung a thumh a hau cang tiah ka ruah. Zeica tiah loram ngei aa ti mi pawl nih an chim ning ahcun cu hlan cu khuami le loram ngei pawl he thinlung i hmuhnak le hnatlaknak a tuah hmasa rua lo. ‘Pupa ram ti a um lo’ ti in cozah tuanvo le nawlngeihnak deuh i hmaithlak in a rak kalpi rua. Khakha ngol in, loram ngeitu le kan pupa ram a si a ti mi hna he lung i hmuh hmasa kha pakhatnak ah a tuah a hau cang ko rua. Democracy uknak cu rammi hna aw ngaih le duhnak kawl a si ca ah mah tluk in an duh ve lo mi hi cu “zei set dah nan duh mi a si?” tiin a lung a thumh a hau ve cang ko rua.
Loram le hmun ngei pawl zong nih ‘hika hi ka pupa ram, ka dum, ka vawlei a si’ ti in Cozah nih khua le ram a sersiamnak rian nganpi kal kho lo le Hakha khualipi khuatungvang zong kauh kho ti lo tiang in kan um mi hi cu an lung an kan thumhpiak a hau ve cang tiah ka ruah.
Hakha khualipi a fuh mi Hakha khuami vialte le Chin miphun a dawtu ramchung ramleng miphun hawi vialte lungre a theih mi dirhmun zong hi an kan ruahpiak a hau.
Hakha khualipi hi Tlangcung khualipi dang nak dawh in kan ser lai tiin Chinmi zapi kan lung a thawh tuk lio ah Chin cozah le Hakha loram ngeitu pawl nih an lung an i thumh duh lo ahcun Hakha khualipi lawng si lo in kan ram le kan miphun a dam a har ko lai.
Hi kong ah ningcang ngei deuh in Chin cozah le loram ngei pawl tonnak an ngeih than a hau. Tonnak hi Chin cozah nih a tuah tawn ko nain a tuah ningcang a derthawm ngai tiah ka ruah. Tonnak tuah hi Chin cozah rian a si ca ah a tlamtlin hlan lo a tuah awk a si. A tuah tik ah a min men si lo, ningcang ngei le ralring tein a tuah awk a si. ‘Upadi ah mahtin a um. Cozah kan simanking le kan i hmaithlak mi a si. Nawl kan ngei’ ti lawng kha i tlaih le dirpi awk a si ti lo. Nupi hal le mi rem ding lamkal bantuk in thluak chuah le thiam zong a hau.
I tonnak hi Mirang nih dialogue an ti mi, connflic transmition buainak daihternak tuah tik ah hman ningcang kha chim duh mi a si. Hihi nihin Chin cozah nih tha deuh in a hlathlai le a hman thiam a herh ngai tiah ka ruah. Cu dialogue system nih aa hmaithlak mi cu khatlei nu/pa lungfahnak hngalhpiak kha a si. Cu tiang cu nihin Chin cozah nih a tuah rih rua lo tiah ka ruah. Cu bantuk in loram ngei pawl zong nih anmah pumpak vawlei an sunghzatlaak mi tluk in Chin miphun khualipi Hakha khua sersiamnak ah kan sungh ding le a tlai ding mi kong ah Chinmi zapi an lungretheih mi kha an ruahchih ve a herh.
Anmah pahnih nih dialogue an tuah khawh lo sual a si ahcun a lenglei zatlaang phu komh maw biaknak lei maw pakhat khat nih karlak dirhmun in dialogue a tuahpi khotu um hna sehlaw a tha hnga. Zeicatiah kap hnih buaibainak remthat nakding ahcun karlak minung um ah lung i thumh le remnak tuah a fawi deuh.
Vawlei Tahnak Zung (Metaing) hi nihin Hakha khualipi vawlei buai kong ah a hrampi pakhat an si tiah ka ruah. Pupa ram ngei a si lo mi, “Ka hmun cozah nih a ka chuh” a ti mi a tam deuh zong khi Vawlei Tahnak Zung nih an tahpiak mi hna an si. “Mi loram le mi dum chung zong kha hmun cawtu nih tangka maw an pek hna, rawl maw an dangh hna, asilole zuu maw an dangh hna i an tahpiak hna. Cuti cun cozah hlun lutlai, thilti kho deuh bawi le mirum pawl nih Vawlei Tahnak Zung minung kha an tahter hna i hmun tampi an i ngeih.
Cu lawng si lo in mi pakhat nih a va len hna i, a duh ning in a hmun kha an rak tahpiak. Cutik ah a innpa pa nih inn a sak tik ah an buai cang. Kha tik ah pakhat pa nih a va len than ve. Cutik ah khatlei a leng rih lo mi pa kha an hei deetpiak than. Cuti cun khuapi kan hmun vialte hi sur a lu in hun hnuh i aa hnuh dih bantuk khin an kan tuah dih,” tiah Hakha vawlei kong a hngal ngai mi upa pakhat nih a ka chimh.
Inn hmun kawltu puaisa zong hi nihin hi buainak ah a hrihhram tengnge pakhat an si ve ti a si. An chim ning ah, Vawlei Tahtu Zung minung nih hmun a lawng mi kha puaisa an chimh hna. Puaisa nih hmun le inn cawk a duh mi kha “cuka cu a lawng” tiah an chimh hna. Cu tik ah chimh man an laak hna i Vawlei Tahtu Zung minung kha an thenh hna ti a si. Hiti hin pungsan 105/106 laisen zong ngei lo in ‘Metaing nih an ka tahpiak mi a si’ ti in a buai kho mi hmun aa ngeih mi tampi um a si.
Khuabawi le Uknak (Htwe oh) Zung lei riantuantu cheukhat zong hi an i tel ve ti a si rih. Anmah nih theihpi le tahpiak lo ahcun license (pungsan 105/106) zong tuah khawh a si lo ca ah anmah hi lenkai mi ah an i tel ve tiah hmun sok ningcang zeimawzat a hngal mi nih an chim. An chim ning ahcun, hi kong hi cu hmun a cawtu tampi nih zeitin dah cawk a si ti kha hngalh cio mi a si ko, tiah an ka chimh.
Khuami inn cawtu pawl zong hi kan luat hlei rua lo. Zeica tiah inn hmun siseh, dum siseh cawk kan duh tik ah phung ning in cawk i tim lo in, aho dah ka len hmasa lai? Minung zeizat dah len an hauh? Zeizat hrawng dah kaa damh lai? ti in ningcang lo in hmuh khawhnak lam lawngte kan kawl hmasa. Hmun kan hmuh khawh nakding a si poh ahcun a cunglei zung le minung hna he ziknawh tuah zong a poi ah kan chia lo. Hitin zapi nih hmun cawk a si tik ah ningcang lo hmun buai mi kong ah kan i tel dih ko.
Khuami kan zapi in kan lung kan i thumh a hau cang ti hi nihin kan loram buainak nih a langhter cang. Hlaphuahthiam Rev. Lairam Hu nih “Kan miphun thanchonak ah pakhat tuan lawng a za lo, pahnih tuan zong a za lo, kan dihlak in kan tuan a herh” a ti bang, nihin Hakha khualipi a hmunh nakding, khuatungvang kauh khawh nakding le kan ram a dam nakding ahcun Chin ramkulh cozah lung thumh lawng a za lai lo. Loram ngeitu pawl lungthumh lawng zong a za lai lo. Vawlei Tahtu Zung, hmun kawltu puaisa, Khuabawi le Uknak Zung riantuantu le hmun a cawtu kan zapi kan lung kan i thumh lawng ah kan ram a dam lai.#
