Hmuhning By Pa Pui
Kum 100 a liam cang mi 1900 hrawng ah Mirang Ralbawi Newland nih Hakha nungak Si Na a rak thit i fapa Sonny an rak ngeih. Sonny cu Chinram le Hakha ah a tlanval ka kum 19 a si tiang a rak um.
Japan nih Mirang a hun tei tik ah an ram kir ding in 1920 hrawng ah a rak i thawh. Cu lio ah cun Falam in Waibulah lei khin rak kal a si. Kawlrawn an phanh hlan Waibulah tlang an liam laite ah cuka cun Rungtlang a lang in a hun hmuh. A liamtak sian lo ca ah hiti hin hla a rak phuah, “Dirsir rih sih ka rual hawimi hna, Awi tein khua kan cuan lai, Maw chilchial tlaang hra dan in rong lang, Khi maw Rungcin kan lennak,” tiin Thutpum aw in a rak phuah.
Hakha khua hi Mirang hmanh ah bawi phun aa ti mi fapa Ralbawi Sonny hmanh nih “ni tla bal lo” an ram phanh i ngaih lo in hi Rungtlang le a tang Hakha khua cu mitthli he a rak kaltak sian lo mi lungrawn khua a rak si.
Cunak hmanh in a mak deuh rih mi cu, vanram changtu tiah kan ruah mi America ram le khua nuam kaltak in Myanmar ram ah thawngtha kan chim lai tiin a van i thawh mi Siangbawi Carson le a nupi Laura nih vawlei cung ram tampi le rili pi lonh, India le Kawl rawn vialte lanhtak in hmunhma an kawl i hi Rungtlang tang an phanh cun Hakha khua le hmunhma nih an mit le an lung a rak mawnh hna ca ah an ke cu a rak tlaih hna i an thil an rak i thum i an rak um hnawh. Cuti cun anmah lawng si lo in siangbawi tampi zong nih Hakha khua chuahtak siang lo in an lu phum tiang an rak umhnawh mi tlangcung khua dawh a si.
Cu ve bantuk in cozah riantuan in siseh, tlawnkai in siseh Hakha a rak phan mi tampi nih Hakha khua cu chuahtak siang lo in an laihri tannak khua le ram tluk ah ruat in an luphun tiang khua an saknak cio hna. Cu lawng si lo in uknak chiat ruang ah raalzaam dirhmun in ramleng i a zaam mi Chinmi zong nih Rungcin Hakha khua cu an zanmang tiang in an hun ngaih mi khua a si.
Hakha khua hi tha tein zoh set ahcun vawlei cung ah zahpi lo ding khua dawh a si. Hlaphuah thiam pawl bia i hlaan ahcun “A hnuai khun e Zingnu nih” hun ti awk in aa dawh. A hmunhma le ti le ram a rak i rem tuk. A pheiphah le a vanthal a rak kau tuk. Vawlei cung hmun dang ah a har ngai mi faar, chawkhlei, phaizawng, vaurawng, faiceu le mansung thingkep paar phuntling nih pangpar dum bantuk in an tamh.
A karlak ah tiva horkuang le fingbo, fiang, thlua le tlaang dawh tete hna cu lemsuai thiam nih aa zatawk tiin an suai chom mi bang an i dawh hringhran. Tlangcung khua kan si bantuk in tlang sang khuacuanhnak minthang Rungtlang le a dang khuacuanh bo tampi kan ngei. Thlua le tlaang karlak ah David Siangpahrang nih Salm 23 chung ah a siangpahrang thutdan kaltaak in i dinhnak le va bawhnak ca ah a mit a thiit mi ramhring le cerhti nak hmanh in aa dawh deuh mi Nawi kuanghrawn, Artlaangzau, Golf hmun, Ngauthu tlang, Timit le Tita kuanghrawn hna khi Chin miphun Khualipi ca ah Pathian nih a rak kan hrangh piak mi a si kan ti ah kan palh lai lo.
Atu ka chim mi Hakha khua a tuanbia cauk hi tial ka duhnak le kaa timhnak hi Hakha khua a cimh hlan 2010 khan a si cang. “Chin Miphun Khualipi Hakha Khua” tiin a chung-um (contents) zong zeimaw zat cu ka suai cang. Rian dang nih an thulh tuk ca ah i hmaichonh tein ka tial thiam lo. Cu cauk tial duh pah hrim ah cu khua cu 2010 dih lei ah ka rak panh venak a si.
Hi Hakha khua tuanbia cu a thawk hmanh ka thawk thathi hlan ah telh ka duh lo tuk nain telh lo awk tha lo mi “Dal (chapters)” pathum an hun i chap. Si kho sehlaw hi thil pathum hi cu i tel hram hlah seh tiin hloh le hnawh ka duh hna. Cu pathum lakah pahnih cu hloh awk an tha ti lo. Cu hna cu “Hakha khua ah hram a bunh mi Chin ramkulh cozah hi Myanmar ram chung ah ziknawh eihmuar ah a sangbik a si,” ti mi a si. Cucu 2015 thimnak dih hnu ah Hakha khua lawng si lo in Chin Ramkulh le Myanmar rampi nih rak ceih mi a si. Chinmi kan tuanbia le Khrihfa ca ah aa dawh lo bik mi cu kong cu ka cauk chung-um ah telh hau in a hun chap. Hloh awk a tha ti lo, tial a hau te ko lai.
A rauhhlan 2015 chung lila ah Hakha khuapi cu vawleipi nih hramh awk in a hung cim. Cucaah ka cauk chung-um ah ka rak telh lo mi le a ruah awk a pel hmanh ka rak hngalh lo mi “Zaanmang si lo in Hakha Khualipi a Cim” ti mi chung-um pakhat a hun chap than. Hi zong hi hloh awk a tha ti lo, zeimaw zat cu ka tial lehlam cang.
Zei tin dah a si hnga? Atu zong hi i tel hram hlah seh tiah thla zong ka cam nain telh lo awk tha lo, a rauh hlan zarh kar khat chung hmanh ah telh hauh dawh in a um than mi cu “Chin Ramkulh Cozah nih Hakha Khua Inn le Lo Seh in a Hrawh” ti mi chung-um thar i chap dawh in a um than. A poi ko.
Cucu khuami le khualeng mi zong nih tilian a ra lio mi bang cuanh cio mi a si. Chin ramkulh cozah nih a hnu bik nawl a chuah mi cu “Phung ning lo inn sa mi cu August 19 Cawnnikhatni thawk in kan hrawh lai,” tiah August 7 ah Chimphuannak nawlngei Minister Pu Soe Htet nih The Hakha Post ah a chim. Micheu nih an chim ning ahcun “Hriamtlai Palek, Meithat Zung, Sipin, Lah-Wah-Kah, Thingram lei Zung, Sang 8 chung in tuanvo ngei, Ambulance hna he lamcawhnak theng in theh i nawr ding” ti in theih a si. Hi hmanh hi Hakha khua bu kip pastorte HCMF nih Genesis 18:24-33 chung ah Sadom khua hrawhpiak lo ding in Abraham nih Pathian a nawl bantuk in an nawl ca ah an thawn mi a si. HCMF Pastorte nih Abraham bantuk in Chin Cozah an deetkhawt ngam ti lo ahcun August 19 ni cu Hakha Nawi kuang hmun thar samh mi cu 2015 August thla kan hluan than te lai! Rungtlang a cimh bantuk khan Hakha pi khuaci a mui than kho mi kan si.
Zubui thingpaar ah kaiter chung usihlaw, an i timh ning in Chin cozah nih hrawk taktak sehlaw khika hmun le lo, inn ngeitu aa ti mi pawl nih zeitin dah an ruah ve hnga? Ramngei pawl nih ‘upadi cung ah mi zei hmanh an cuang lo’ ti pei a si cu, khua le ram ca ah kan pek ko” an ti khawh ve lo sual ahcun tuanphung ah “Thiahlei nih vakiing a inn le lo a chuh i a tap” an ti bantuk hoi hna an chuak te sual hnga maw? Cutin a si sual ahcun Hakha khuami le Chin ramkulh cozah kar ah Hakha khua vawlei a kak mi le aa cheu mi nakin a hma a fak deuh te sual hnga maw?
Cozah cu upadi ning in an tuan awk a si i, ‘upadi ning in kan tuan’ tiin an chuh mi hmun kha inn ngei lo a sok mi kha hei pe ko hna seh. An pek mi zong nih “Cozah nih upadi ning in a ka pek, tangka zong sing (?) cozah sin ah ka pek, laisen an ka pek mi a si” tiin inn sak aa timh tik ah zeidah an lawh te hnga? Khuami le khuami karlak ah bia le holh le mitthli lawng si lo in kan ruah khawh lo mi fahnak hna a chuak sual te hnga maw? Cu tiang cu a ruattu le a chimtu kan um a herh rua tiah ka ruah–Hakha khua kan tuanbia ca ah.
Cuticun ‘cozah nih an ka pek’ tiin inn hei sa in khua hei sa usihlaw “Thiahhlei nih a inn a chuh i a tap mi vakiing” bang a tap ding mi nihin ‘hmun le ram ngei’ aa ti mi pawl hmai ah mitkuh cim le kaa thaw in cu inn dai tang ah khua aa sa kho hnga maw? Cucu cu inn hmun a sok mi le a petu ding zong nih ruah than a herh ko rua–kan ton te ding mi a si fam.
Hi kong ka ruah ah Cozah le hmun le ram ngei pawl kong nakin Chin Miphun Khualipi Hakha Khua Tuanbia Cauk ka tial ding mi a chung-um (contents) ah hi tuanbia tial ding kong ka ruah ah ruah le dawnh in a ka thlaak cia. “Maw Abraham, ziah Pathian kha minung sawmnga in pahra tiang na nawl i ‘an cohlan i a ngaihthiam khawh ko mi, pahra pin kha na va nawl than ti lo? “Voi zeizat tiang lawng rak ka nawl” tiah Pathian nih bia an reh tung lo? Zaangfahnak in Hakha khua tuanbia cauk cahmai chung-um ding ah August 19 hi cu telh lo hraam ka duh ko, zaangfahnak in vung ka chimhpiak than ko.
###
