Chokhlei Khualipi Hakha kan ser lai Pa Pui (2020 Jan.29)
Nizan cu Ayechan motor in Kalay in Hakha leiah ka van i thawh. Thlalang-awng kam ah ka thu. Ka pawng ah Kawl nungak a thu ve. Ka hal i “Hakha ah Paradise Rawldawr ah rian ka tuan” a ti. Kawi khat hman kan kal hlan ah a ri. “Thlalang-awng hram ah rak thu” ka ti i kan thutnak kan i thleng. Sumdawng thilphur rang a hmur ah zaal an hruk i kalpah in rawl a ei bantuk in, a hmur ah cutcut-aih aa bunh i a luakpah lengmang. Taingen cho hrawng kan phanh ah cu tluk motor a ri mi cu, “Khi khi, chokhlei par khi…” tiah thlalang-awng in a hei sawh i a au. Lamchak lamthlang ah chokhlei paar a ngiatnak le a zohnak ah thaithaithawh einak Valung khua kan phanh hlan ah a riit zong a dam dih. Vanchiat lei vanthat ah kan motor aa rawk i dinh kar ah duhtawk in chokhlei paar cu a zoh i hman a thlaak. Cunih ka lung ah ruah mi pakhat a ka ngeihter colh. Cucu zeidah a si tiah ah cun, Chin ramkulh cozah Chief Minister hei si ninglaw, Chinram Khualipi Hakha hi “Chokhlei Khualipi Hakha” (Taungzalatt Myodaw Hakha) tiin min ngei mi khualipi si ding in ka ser hnga, ti ka lung ah a chuak. Zecatiah zeitluk in dah chokhlei paar hi aa dawh? Zeitluk in dah miphun dang mit le thinlung ah a sunlawi? Miphun dang ram le hmunhma ah a um lo mi a phun a sang mi tlangcung pangpaar a si. Cucaah hi chokhlei paar min put in Hakha khua le Chinram hi vawleipi theih in cawisanter khawh a si, ti hi a ka fianter ngaingai. Cutin si kho ding in zeitin dah kan ti lai?
A pakhatnak ah Hakha in Kalay kar le Hakha in Gangaw lamkam, Hakha in Matupi, Hakha in Thantlang lamkam vialte hi chokhlei kung ka cin dih lai. Cun, a pahnihnak ah Hakha khuachung lamkam, inn kam, zung kam le khua pawng hmunhma a lawnnak vialte ah chokhlei kung ka cin dih lai. A bik in “Chokhlei Pangpar Dum” tiin khua pawng hmun kaupi ka tuah hnga. Cutin kan cin ahcun chokhlei a paar caan ah zeitluk in dah aa dawh hnga! Hakha khua cu “Chokhlei Khualipi” ti lo awk tha lo in aa dawh hrimhrim lai. Cubantuk khua cu Myanmar ram lawng si lo in vawlei cung hmanh ah a thang colh lai. Rat le hmuh an duh dih lai. Nangmah le keimah hmanh nih hi chokhlei a paar caan ahcun khualeng chuahtaak kan siang lai lo. Ramleng um Chinmi hrim nih rak tlun i hmuh lai an i ngaih tuk lai. Myanmar ram ah ramdang khualtlawng an tamnak bik le ramdang tangka tambik a luhnak Ramkulh le miphun ah kan i chuah lai! A ngaingai tiah cun ramdang khualtlawng leemnak (tourist attraction) ca ah hin mi dang nih an ngeih lo mi le an tuah lo mi hmanh kha tangka tampi dih in an tuah tawn mi a si. Mah cu hmanthlak ka mithlaam in ka hei suai ah hin a ka hiar tuk! Chief Minister chim lo, Cinthlak lei Minister zong si ninglaw a poi ka ti lo, ka tuah khawh thiam lai.
Keimah theng nih ka tuan khawh lai ti a si lo. Rian har a rak si lo ti langhter duh mi a si. An fian i an i zalh ahcun atu Chief Minister le Cinthlak lei Minister chim lo, Ramkulh Cinthlak lei Lutlai hmanh nih a tuah khawh ding khi a si. Term khat chim lo, kum hnih chung ah tuah khawh mi a si. Kum khatnak ah a cii kan erh lai. A khur kan khuar cia lai. A kulhnak thiirsur kan i tuah cia lai. A kumvui ah kan tuh lai. Mah belte a zohkhenh ningcang tu cu, Ralkap cozah chan Ciatsu cin bantuk si lo ding in fel tein ka suai lai i tuanvo ka pek lai. Cozah budget le thazaang lawng si lo in, khuami thazaang le budget zong ka suaichih lai. Tahchunhnak ah Hakha khuachung innkip kha a cii kung thum cio ka pek hna lai i a tlawmbik kung hnih tal a nunh lai. A nunh lo ahcun a nunh hlan lo a cii ka pek lai i a tuh lai. Khua karlak lamkam zong cozah budget in kan cin dih lai i, a zohkhenh cu anmah le ram chung cio khuami nih tuanvo an laak lai. Budget kong ah Chin Ramkulh Hluttaw, Cabinet in cunglei Ramkomh (Pyidaungsu) tiang ka chuahpi lai. Riantuantu kong ah zei party ti a hau lai lo. Zeicatiah kan ram sersiam hi party rian ah chiah ding a si lo. Ram ser duhnak thinlung a ngei i, a thiam mi le a dingfel mi riantuantu (MP/ Minister/Chief Minister) hna rian a si. Hitin ka chap rih hnga, Chokhlei kung lawng si lo in, Chinram ah kan ngeih mi pangpar; Phaizawng (cherry), vaurong, faiceu le faar kuung hna kha pee 20 dan karlakthlaak in ka cin hna lai. Lamkam pe 20 dan hrawng ah, a cunglei pangpar kuung hna hi karlakthlaak in ka cin hna lai. Cuti cin a herhnak le a thatnak ding cu, anmah le paar caan cio ah an paar lai i kan lampi aa dawh peng lai.
September in December tiang Phaizawng an paar lai. Cun December in March thla tiang Chokhlei a paar lai. March in May tiang Faiceu le Vaurong nih an hun peh ve lai. Cun fur chung
Na mithlaam in van suai ve hmanh, kum tluanchuak cu bantuk Chinram ah min ngei pangpar phunkip nih lamkam in an tamh mi lam cu zeitluk in dah aa dawh hnga! A tang le hmun remnak zawn te te ah khuacuanhnak le dinhnak kan tuah lai i, khualtlawn hmanh si lo in lamlen in an lennak lai. Chinmi cheukhat nih Chinram i a um lo mi, Kawlrawn le ramdang i a um mi thingkung le pangpar kha kan va laak i kan cin. A ngaingai ti ahcun kan ram ah a um mi a cunglei pangpar hna hi kan uar i kan cin deuh awk a si. Ramdang pangpar dawh nakin kan ram hi tamh lo in Pathian pek mi kokek pangpar hna in kan ram hi kan dawhter le kan cawisan awk a si. Cu kan cin mi a cung ah thingkep paar kha nungak lu cung pangpar tonh bang hun tuh/paarter chin rih usihlaw zeitluk khin dek a hei i dawh chin hnga! Kan Chinram lam a chukcho mi le aa herhnguai tuk mi zong hi soisel ding an si lo, aa dawhnak le iang a ngeihnak an si.
Hi lam hi a cunglei pangpar in kan hun tamh a si ahcun kan Tuluk ram cu Great Wall an lungrual nih min a ngeihter hna bantuk in Chinram cu a min a thang ve hrimhrim lai. Cun Hakha khua zong fur thaal hlan in vawlei cung hmunkip ah a um lo mi tlangcung pangpar in kan khahter le kan tamh a si ahcun Myanmar ram lawng si lo in vawlei cung khua lakah khua dawh, khua nuam, pangpar dum bantuk a si lai. Micheu nih khualak lamkam le innkam ah cun thingkung cu cin awk a si lo, kan ti khawh men. Upa pakhat nih a inn pawng thingkung kha “A hnah a til mi hmunthur ka thianh cawk lo” a ti i a rak hau. Kannih Chinmi cu thingkung cin a herhnak, dawt le a thatnak kan fiang lo tuk rih. America ram um mi Chinmi zeimaw zat zong nih an fiang ve lo i, an umnak America rammi nih kum zakhat hrawng an rak cin i an rak zohkhenh mi an inn pawng thingkung kha, an i laak zau i an hau hna. Cucaah an innpa le cozah nih an sik hna i a cheu cu dan zong an tat hna. “America ah cun thingkung a tamnak le dawh tein an cinnak sang ah cun inn man hi a let in a fak” tiah America Dallas khua um Pu Thang Tling nih a ka chimh bal. Hakha khua hi Myanmar ram khuapi vialte ah thingkung a tlawmnak bik khua a si lai tiah ka ruah. Kan cin cia mi kan hau.
Cucaah thingkung tampi cin than kan hau. Lamkam inn ngei cheukhat a duh lo mi kan um kho. Asinain a herhnak le a thatnak cawnpiaknak ka tuah lai. A hnu ah cun anmah chan a si lo hmanh ah an fale chan tal ahcun an fiang te ko lai i an i lawm te lai. A ngaingai ti ah cun khuachung le a kaingkap thing kan hau tuk ruang ah Hakha pi a cimh le a tolh mi kha hri le hreeng bantuk in a hreen lai i a fehter lai. Hmailei ah cun Hakha khua hi seh khuvai a tamtuk te lai i khua hi a thurhnawm tuk te lai. Cucaah cu kan ton ding mi harnak chung in a kan khamh lai. Zeidang van chim lo, pangpar in a khah lai ca ah kan khuapi tein khuai kan zua lai i Baibal ca nih “Khuaihliti le cawhnuk luannak…” a ti mi bantuk in vawlei cung ah a thianghlim bik mi le a thaw bik mi khuaihliti a chuahnak khua le ram ti in a min a thang lai. Khuaihliti pin ah, chokhlei, phaizawng, vaurong le faar thei le paar hna hi a hnah in siseh, a thei in siseh, a haang in siseh, ei khawh phun ah kan ser hna lai i cuti cun “Made in Chokhlei Khualipi” ti in ramleng tiang ah kan min a zan lai.
